بسیاری از کسانی که برای یک سفر توریستی به ترکیه و به ویژه استانبول برنامه ریزی می‌کنند، نمای مسجد ایاصوفیه استانبول را به عنوان تصویری معروف از این شهر در ذهن دارند و بسیاری ایاصوفیه را نماد ترکیه می‌دانند. مسجد ایاصوفیه که در منطقه سلطان احمد (مرکز شهر) استانبول قرار دارد، با قبه‌ها و مناره‌های بلندش، در تمام روزهای سال گردشگران و توریست‌ها را به خود جذب می‌کند.
ایا صوفیه یا حاجیا سوفیا یا هاگیا صوفیا (ترکی: Ayasofya یونانی:Ἁγία Σοφία) کلیسای مسیحیت شرق بود که در دوره امپراطوری بیزانس به سال ۵۳۲ میلادی بنا به دستور امپراطور کنستانتین اول ساخته شد؛ و بعد در قرن ۶ میلادی توسط جاستنیانوس مورد بازسازی و مرمت قرار گرفت. برای بازسازی بنا دو معمار به نام‌های ایسیدوروس (از میلتوس یا سوکلی فعلی) و آنتییوس (از تراللس یا آیدنلی فعلی) مأموریت یافتند. بنا با کار ۱۰ هزار کارگر در طول پنج سال و تحت نظر ۱۰۰ استاد تکمیل شد و به تاریخ ۲۷ آرالیک ۵۳۷ افتتاح شد. این کلیسا نخست کلیسای بزرگ نام گرفت. پس از فتح استانبول، محمد دوم دستور داد کلیسای ایاصوفیه را به مسجد تبدیل کنند. سلیمان اول دستور داد نقاشی‌ها و نگارگری‌های داخل ایاصوفیه را بپوشانند تا نماز جمعه در آنجا خوانده شود. سلیم دوم به معمار سنان (Sinan) سناندستور داد که ایاصوفیه را مرمت کند. در زمان مراد سوم، مناره و منبر و محراب به ساختمان ایاصوفیه افزوده شد. در زمان مراد چهارم، آیاتی از قرآن به خط مصطفی چلبی در دیوارها و سقف ایاصوفیه نگاشته شد؛ علاوه بر این لوحه‌هایی دور تا دور سقف ایاصوفیه نصب شد که در آن نام الله، محمد، ابوبکر، عمر، عثمان، علی، حسن و حسین نوشته شده بود. این لوحه‌ها در زمان سلطنت عبدالمجید با الواح مدوری که به خط ابراهیم افندی نوشته شده بود، جایگزین شد. پس از اعلام حکومت جمهوری در ترکیه و به قدرت رسیدن آتاترک، ایاصوفیه به موزه تبدیل شد و تا امروز به همین شکل باقی‌مانده است.
تاریخچه مسجد ایاصوفیه استانبول
دیوکلسین، قلمرو وسیع امپراطوری روم را به دو بخش شرقی و غربی بین خود و فرماندهان همطرازش تفسیم نمود، و عملا اضمحلال امپراطوری قدرتمند روم را نادانسته پی ریزی نمود. پس از آن کنستانتین شهر باستانی بیزانس را دوباره ساخت و کنستانتسنوپل (قسطنطنیه) نام گرفت. این شهر به طور شگفت انگیزی در سرنوشت شهر (روم) مرکز امپراطوری موثر واقع شد و با تضعیف قدرت امپراطوری روم، کشور روم به دو بخش شرقی و غربی تقسیم شد، و بدین طریق امپراطوری روم شرقی (بیزانس) شکل گرفت. فرمانروایی بیزانس به دست امپراطور آرکادیوس افتاد که شهر بیزانس (استانبول امروزی) را با همان نام قدیمی اش پایتخت خود قرار داد.
بیزانس، شهر بندری مهمی که به دلیل قرار گرفتن در منطقه‌ای که کوتاه‌ترین مسیر غرب به مشرق زمین بود، اهمیت تجاری خاصی داشت و از تمدن چشم‌گیری برخوردار بود. ساکنان آن دارای سنت‌های پا برجایی بوده‌اند، به طوری که سلطه دیگران را به دشواری پذیرا شده‌اند. مثلا یکی از حکم‌رانان هوادار اسپارت که در سال ۴۰۵ قبل از میلاد بر این شهر تحمیل شد، پس از۱۶ سال مقاومت از شهر بیرون رانده شد.
بیزانس شهری بود با ویژگی‌های اقتصادی سیاسی و فرهنگی خاص که ابزارهای لازم را فراهم آورد تا با فرهنگ و ارزش های فرهنگی و اجتماعی سرزمین‌های مجاور آشنا شود و از این راه آثار هنری را به جهان عرضه کرده که هم جهانی هستند و هم از سنت‌ها و فرهنگ‌های بومی و منطقه‌ای مایه گرفته‌اند. این شهر با این که قبلا مرکز حکومتی به بزرگی امپراطوری روم نبوده ولیکن به تمدن‌های روم و یونان در غرب، بابل، ایلام، اورارتو، هیتی و ایران از شرق دسترسی داشت، به همین دلیل بسیاری از پژوهشگران معتقدند که هنر و معماری بیزانس بی‌تأثیر از هنر و معماری مشرق زمین نیست. هنر بیزانس، هنری است که تجلی‌گاه جهان مسیحیت است. در هنر این دوران همچون سایر نحله‌های هنری، تاثیرات شیوه‌های بیان اعصار گذشته که با عنوان بینش هنری از آن یاد می‌شود، استمرار دارد.
کلیسای ایاصوفیه به دستور کنستانتین دوم امپراطور بیزانس در سال۳۶۰ میلادی بنا شد. استانبول که در آن روزگار قسطنطنیه نام داشت، مرکز امپراطوری بیزانس بود. در سال ۴۰۴ میلادی آشوب بزرگى در قسطنطنیه به وقوع پیوست و بخشى از ایاصوفیه که در آن زمان هاجیا صوفیا خوانده می شد، درآتش سوخت. در نتیجه بنای ایاصوفیه در قرن ششم میلادی دوباره بازسازی و افتتاح شد.
در قرن پانزدهم میلادی پس از چندین سال جنگ میان مسلمانان و امپراطوری بیزانس، مسلمانان به فرماندهی سلطان محمد فاتح، پادشاه عثمانی پیروز شدند و توانستند قسطنطنیه را فتح کنند. بنا بر این قسطنطنیه، مرکز خلافت عثمانیان شد و اسلامبول نام گرفت و کلیسای هاجیا سوفیا به مسجد ایاصوفیه تبدیل شد. با برپایی جمهوری ترکیه به رهبری مصطفی کمال آتاتورک، اسلامبول به استانبول تغییر نام داد و مسجد ایاصوفیه، در دوره جدید به موزه ایاصوفیه تبدیل شد.
معماری مسجد ایاصوفیه استانبول
هنر معماری در روم شرقی (بیزانس) تا قرن ششم میلادی تحت تأثیر مسیحیت آغازین بود، این هنر در قرن ششم میلادی با آغاز حکومت «ژوستی نیانوس»، به وجود آمد او در هنر پروری همتای کنستانتین بود و آثاری که وی مورد حمایت و تشویق قرار داد، همه شکوه و عظمتی شاهانه داشتند تا جایی که دوران فرمانروایی او را به حق «نخستین عصر طلائی» هنر امپراطوری روم شرقی نامگذاری کرده اند. باید به این نکته اشاره نمود که بهترین گنجینه یادگاری «نخستین عصر طلائی» اکنون در خاک ایتالیا (که در شهر «راونا» کشف شده) جلوه‌گری می‌کنند، نه در شهر کنستانتینوپل (استانبول). شهر راونا که در اصل پایگاه نیروی دریایی در ساحل دریای آدریاتیک بود، از سال ۴۰۲ میلادی به بعد پایتخت امپراطوران روم غربی، و پس از آن در پایان همان قرن مقر فرمانروایی تئودوریک پادشاه استروگوتها شد، که همه چیز را به سبک و سیاق هنری کنستانتینوپل می‌پسندید، و به همین علت در زمان ژوستی نیانوس شهر راونا به صورت پایگاه عمده ای برای گسترش و نفوذ سلطه بیزانس بر ایتالیا در آمد. مهمترین بنایی که در آن شهر در سالهای ۴۷-۵۲۶ میلادی ساخته شد، کلیسای «سان ویتاله» است. این ساختمان معرف معماری بیزانس است که در قلمرو روم غربی ساخته شد، و به طور قطع از آثار کنستانتینوپل اقتباس شده است. پلان آن هشت ضلعی است و گنبدی بر روی این هست ضلعی قرار گرفته است.
مهمترین بنای به جای مانده از زمان ژوستی نین در استانبول است. از اصل یونانی «هاگیا صوفیا»به معنی کلیسای حکمت مقدس گرفته شده است.
معماران ایا صوفیه آنتیموس ترالسی و اسیدروس میلوتوسی هستند. در سالهای ۵۳۷- ۵۳۲ میلادی ساخته شده است. ابعاد آن ۷۲ در ۹۱ متر ، قطر گنبد ۳۱ متر، ارتفاع گنبد از سطح زمین۵۶ متر است. با افزوده شدن پشت بند عظیم بر طرح اصلی و چهارمناره رفیع ترکی پس از پیروزی عثمانی‌ها در ۱۴۵۳ میلادی ایاصوفیه به یک مسجد تبدیل شد.
در معماری بنای مسجد ایاصوفیه طاق‌ها و ستون‌ها به طرز زیبایی با هم هماهنگ است. ۴ ستون بزرگ و باشکوه، شبیه پای فیل، ۴ طاق مسجد ایاصوفیه استانبول را بالا نگاه داشته اند، و گنبد بزرگ ایاصوفیه بر روی این ستون ها قرار داده شده اند. ۴۰ پنجره کنار هم در ساقه گنبد مسجد قرار دارند، که نور خورشید از آن ها به درون بنای ایاصوفیه مى‌تابد. عمق گنبد ۱۸ متر، و ارتفاع آن از سطح زمین ۵۶ متر است و قطر آن ۳۳ متر به همراه دو نیم گنبد است.
طول این مسجد ایا صوفیه ترکیه در طولانی‌ترین قسمت ۸۲ متر و عرض آن ۷۳ متر است و ارتفاع آن در بالاترین قسمت گنبد ۵۵ متر است. این مسجد در میدان سلطان احمد استانبول قرار دارد و با اضافه شدن بناها و مناره ها و بازسازی در سال ۱۹۳۵ به موزه تبدیل شده و درخدمت گردشگری تور ترکیه قرار گرفته است.
نقشه ساختمان ترکیبی منحصر به فرد از عناصر گوناگون است؛ بنا دارای محور طولی کلیساهای مستطیل شکل صدر مسیحیت است.
قسمت مرکزی یا صحن از محوطه‌ای چهارگوش واقع در زیر گنبدی عظیم تشکیل شده است.
موضوع قابل توجه در این بنا کیفیت و کمیت نوری است که وارد آن می‌شود. زیر گنبد مرکزی ۴۰ پنجره تعبیه شده که نور را به درون وارد می‌کنند. انتقال تدریجی از بدنه چهارگوش به لبه مدور گنبد به وسیله سه گوشی‌های کروی شکل موسوم به تاسچه انجام گرفته است. برای حل مسئله فشار گنبد اصلی نیرو به وسیله «پندنتیوها» (تبدیل‌گر) که همان سه گوش‌های کروی است و در چهار گوشه زیر گنبد قرار دارد به چهار فیل پایه عظیم و نگهدارنده منتقل می‌شود. از سوی دیگر به وسیله نیم‌گنبد شرقی و غربی فشارهای حاصله به طرف خارج و پایین انتقال می‌یابد.
بالاخره در سال ۱۹۳۵ نخستین رئیس جمهور ترکیه مصطفی آتاترک، این بنا را به موزه ایا صوفیه استانبول تبدیل کرد. این ساختمان زیبا از هر قرنی و از هر نابغه‌ای اثری دارد. از دوره بیزانس گرفته تا معمار ترک، سینان که اولین معماری بود که اصول زلزله را در کارهایش به کار می‌گرفت.
ویژگی های سبکی معماری بیزانس(۳۰۰-۱۰۰۰ میلادی)
· نقشه ی صلیبی یونانی با دیوارهای آجری طرح دار به شکل پیچ دار، مشبک یا هفت و هشت
· گنبد بزرگ بنا شده روی نیم گنبدهای معلق
· نمای خارجی ساده
· ستون های بنا شده در یک ردیف
· سرستون‌های حجاری شده سبدی شکل
· راهروهای پوشیده از مرمر رنگی و موزائیک‌های پردانه در طبقه فوقانی
برای رفتن به موزه مسجد ایاصوفیه تمام وسایل نقلیه عمومی به راحتی در دسترس است. شبکه اتوبوس، مترو و تراموای استانبول با برپایی چندین ایستگاه در محله سلطان احمد، رفت و آمد گردشگران را به مسجد ایاصوفیه، مسجد سلطان احمد، کاخ و موزه توپکاپی و سایر دیدنی های این منطقه تسهیل کرده اند. فاصله مسجد ایاصوفیه تا موزه و کاخ توپکاپی ۵ دقیقه پیاده روی است.بازدید از مسجد و موزه ایاصوفیه استانبول در تمام ایام هفته امکان پذیر است. گردشگران می توانند در پاییز و زمستان از ساعت ۹ صبح تا ۱۷ و در بهار و تابستان از ۹ صبح تا ۱۹ به بازدید از این اثر تاریخی بپردازند. فراموش نکنید؛ حتماً باید حداقل یک ساعت پیش از زمان بسته شدن موزه ایاصوفیه، بلیت بخرید.